1. Вызначэнне язычніцтва. Тыпы язычніцтва на Беларусі
2. Звышнатуральныя істоты беларускага язычніцтва
3. Беларускія язычніцкія святы
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Вызначэнне язычніцтва. Тыпы язычніцтва на Беларусі
Сам тэрмін "язычніцтва" ўзяты з Бібліі. Так у іудаізме і хрысціянстве называлі папярэднія ім політэістычныя рэлігіі.
Яўрэі, якія вызнавалі іудаізм, лічылі сябе богаабраным народам, а прыхільнікаў іншых рэлігій называлі проста "народы", па-старажыт-наяўрэйску "гоім". Такім чынам яўрэі падкрэслівалі сваё адрозненне ад іншых: ёць богаабраны народ, і ёсць проста народы.
Гэты ж падыход быў запазычаны першапачатковым хрысціянствам. Хрысціяне, незалежна ад нацыянальнасці, лічылі сябе Народам Божым, а прыхільнікаў іншых рэлігій называлі "народы", па-старажытнаславянску "языцы". Адсюль пайшоў тэрмін "язычніцтва". Ягоным сінонімам у беларускай мове з'яўляецца слова "паганства". Яно паходзіць ад лацінскага "paganus" - "жыхар вёскі". Справа ў тым, што ў Рымскай імперыі хрысціянства спачатку распаўсюджвалася ў гарадах, а навокал, у вёсках, шанавалі старых рымскіх багоў. Логіка разважанняў была такая: мы, гараджане, - хрысціяне, а ў вёсках жывуць прыхільнікі іншай рэлігіі. Таму іх назы валі "pagani" - "вяскоўцы".
Трэба звярнуць увагу на тое, што спачатку тэрмін "язычніцтва" меў ацэначны характар: ёсць сапраўдная рэлігія (для іудзеяў гэта іудаізм, для хрысціян - хрысціянства), і ёсць усе астатнія - язычніцтва. У навуцы такі падыход, безумоўна, непрыймальны. Таму назва тэмы "Язычніцтва на Беларусі" мае ўмоўны характар і служыць для абазначэння ўсіх тых вераванняў і звычаяў, якія існавалі на нашых землях да прыняцця хрысціянства, а ў форме элементаў народнай культуры і забабонаў захаваліся да нашага часу.
Язычніцтва аказала вельмі вялікі ўплыў на беларускую культуру. Хрысціянства на нашых землях канчаткова ўсталявалася даволі позна, прыкладна ў сярэдзіне XIII стагоддзя, а да гэтага нашы продкі прытрымліваліся язычніцкіх вераванняў і звычаяў.
Нават пасля перамогі хрысціянства язычніцтва не знікла і на працягу стагоддзяў з'яўлялася неад"емнай часткай штодзённага жыцця беларусаў. Зараз існуе вялікі пласт самабытнай беларускай язычніцкай культуры, куды ўваходзяць святы, звычаі, вусная народная творчасць, прадметы побыту, культавыя рэчы і г.д.
Язычніцтва - гэта тыпова натуральная рэлігія. На Беларусі яно ўзнікла з патрэб штодзённага сялянскага жыцця. Звышнатуральныя якасці нашыя продкі прыпісвалі тым прадметам і з'явам прыроды, ад якіх залежалі вынікі іх гаспадарчай дзейнасці, альбо якія адыгрывалі значную ролю ў іх побыце: сонцу, эямлі, агню, раслінам. Звычаі беларусаў былі накіраваны на ўстанаўленне кантактаў са сваім жыццёвым асяроддзем з мэтай забяспечыць поспех у працы і дабрабыт. Напрыклад, у працэсе земляробчай дзейнасці адбывалася прыпісванне звышнатуральных якасцей зямлі. Бачылі , што зямля родзіць, гэта разглядалася па аналогіі з тым, як нараджае жанчына. Таму на зямлю пераносіліся жаночыя якасці. Каб яна добра нараджала, існавалі шматлікія абрады. Напрыклад, жанчына клалася у баразну, заціскала паміж кален бохан хлеба і сімулявала роды з мэтай падштурхнуць зямлю, каб яна дала добры ўраджай,
У беларускім язычніцтве, як і ва ўсякім іншым, можна вылучыць фетышысцкія, анімістычныя, магічныя і татэмістычныя вераванні і абрады. Іх вельмі шмат, таму мы разгледзім толькі некаторыя.
Фетышызм. Звышнатуральныя якасці нашы продкі прыпісвалі ў асноўным не сваім вырабам, а прыродным з'явам і аб'ектам.Так, агонь лічыўся апекуном дома і асновай дабрабыту сям'і. Яго стараліся не пазычаць, нават суседзям, каб з хаты не сышоў дабрабыт. Нельга было пляваць у агонь, бо ён мог пакараць за непавагу, і ў чалавека ўзнікала хвароба - вогнік: твар рабіўся чырвоным, як ад апёку. Ваду беларусы лічылі ачышчальнай і лячэбнай сілай. Перад святамі нашыя продкі абавязкова мыліся, прычым гэта было не проста змыванне бруду, а менавіта ачышчэнне, як цялеснае, так і духоўнае. Існавалі святыя крыніцы, да якіх чалавек мог прыйсці, распавесці пра свой дрэнны ўчынак, і вада гэты грэх змывала. Забаранялася пляваць у ваду. Пры дапамозе вады лячылі: над ей казалі замову і давалі выпіць хвораму. Зямля лічылася ўсеагульнай маці-карміцелькай. Нельга было лаяцца мацернымі словамі, бо гэта крыўджанне маці-зямлі, і яна можа перастаць радзіць. Думалі, што зямля не прымае вялікіх грэшнікаў і выкідвае іх на паверхню. Перад вялікімі няшчасцямі яна стогне, папярэджваючы тым самым людзей. Камяні, паводле ўяўленняў нашых продкаў, маглі лячыць хворых і выконваць самыя розныя просьбы: шыць вопратку і абутак, забяспечваць поспех у каханні, добрае надвор'е. Камяням прыносіліся ахвяры. Яны таксама былі абавязковай часткай яэычніцкіх капішчаў. Бяроза шанавалася як дзявочы сімвал у час вясенняга свята Сёмуха (у хрысціянстве - Пяцідзесятніца). Дзяўчаты ішлі ў лес, дзе звязвалі верхавіны дзвюх невялікіх бярозак і ўтваралі такім чынам сваеасаблівыя вароты, праз якія папарна праходзілі, спяваючы магічна-рытуальныя песні аб будучым добрым ураджаі. Завіванне бярозы павінна было садзейнічаць будучаму шлюбу дзяўчат. Лічылася, што бяроза спрыяе росту збожжа і агародніны, таму на Сёмуху ссякалі бярозкі і ўтыкалі іх у зямлю каля хат, а таксама кідалі ў збожжа. Дуб лічыўся сімвалам мудрасці, развагі, сілы, розуму. Звязваўся з культам Перуна. Капішча гэтага бога абавязкова рабілі альбо ў свяшчэннай дуброве, альбо пад магутным дубам. Вогнішча, якое тут знаходзілася, было з дубовых дроваў. Да нашых дзён на Палессі захавалася павер'е, што калі грыміць першы гром (гром і маланка - увасабленні Перуна), трэба пацерціся спіной аб дуб - тады ўсе хваробы як рукой здыме. Найболыш вядомай з раслін-фетышаў у ўсходніх славян, безумоўна, з'яўляецца папараць-кветка. Згодна з павер'ямі, цвіце яна раз у год, на Купалле. Гарыць чырвоным альбо белым святлом. Той, хто ёй авалодае, атрымае звышнатуральныя якасці: ён можа знаходзіць скарбы, ягоная сіла ўсіх адолее, ён будзе разумець мову звяроў, птушак і дрэў, знішчыць нагаворы чараўнікоў. З жывел асабліва шанаваўся вуж. Лічылася, што ён садзейнічае ўрадлівасці зямлі і дабрабыту ў сям'і. У вужы бачылі пасланца добрых багоў і звярталіся да яго з просьбамі аб дажджы, ураджаі, шчасці. Выявамі галоў вужакі бешарусы ўпрыгожвалі стрэхі і вокны сваіх хат, каб засцерагчыся ад усяго дрэннага: маланкі, ліхіх людзей, хвароб, пераляку.
Анімізм. Беларусы ўяўлялі душу ў выглядзе тонкай матэрыяльнай субстанцыі, накшталт дыму альбо пару, якая ў час сну пакідае цела чалавека праз рот і падарожнічае - сустракаецца з душамі іншых людзей, з душамі памерлых. Па гэтай прычыне чалавек бачыць сны. Падарожжа душы ўяўлялася па-рознаму: альбо яна праз нейкую стужку захоўвае сувязь з целам, альбо падарожнічае аўтаномна.Чалавека нельга было раптоўна будзіць, каб душа паспела вярнуцца ў цела. Калі чалавек цяжка паміраў, думалі, што гэта душа не бачыць, куды ёй пайсці, і таму адчынялі вокны, дзверы і, нават, вымалі дошку са столі. Калі цяжка паміраў чараўнік, лічылася, што гэта чэрці цягнуць ягоную душу ў пекла, а яна супраціўляецца.
Душа таксама ўяўлялася ў выглядзе нейкай дробнай жывёлы, якая знаходзіцца ўнізе горла: яшчаркі, птушкі пчалы. Калі пры памінанні нябожчыка з'яўлялася адна з гэтых жывёл, лічылі, што прыляцела душа чалавека.
Як і ў большасці народаў, смерць ва ўяўленні беларусаў - гэта вынік развітання душы з целам. Духі памерлых продкаў называліся дзядамі і лічыліся апекунамі сваіх нашчадкаў. Асноўныя звесткі пра ўяўленні беларусаў аб дзядах мы атрымліваем з абрадаў іх шанавання, якія звязаны са святам Дзяды.
Магія. Усё жыццё беларусаў было насычана рознымі магічнымі абрадамі і звычаямі, якія суправаджалі іх ад нараджэння да смерці.Напрыклад, каб выклікаць у цяжарнай жанчыны роды, яе муж клаўся каля парогуа, а жанчына пераступала праз яго. Існавала павер'е, што калі народзіцца дзіця і пупавіну яму перарэзаць на кніжцы, дык яно будзе вельмі разумным. Калі чалавек паміраў, на вокны ў хаце ставілі чыстую ваду, каб яго душа магла памыцца. Пры пахаванні і на памінках нельга было, каб што-небудзь рабілі родзічы памёрлага, а толькі чужыя людзі. Лічылася, што тады чалавеку будзе лягчэй пакідаць гэты свет, бо ён бачыць, што ўсе, нават чужыя, яму спрыяюць.
Асабліва ў беларусаў была распаўсюджана земляробчая, лячэбная, любоўная і засцерагальная (апатрапеічная) магія. Земляробчымі абрадамі было насычана ўсе жыццё беларусаў, асабліва святы. Мэтай іх было забеспячэнне добрага ўраджаю. Напрылад, на Вялікдзень моладзь гушкалася на арэлях. Лічылася, што гэта садзейнічае росту пасеваў.
Амаль у кожнай вёсцы жыла знахарка альбо знахар. Лячылі яны пры дапамозе сродкаў народнай медыцыны, але таксама выкарыстоўвалі магію. Напрыклад, чалавека клалі на парог і хадзілі па ім,каб выціснуць хворобу. Калі дзіця крычала па начах, яго трэба было пакалыхаць каля агню, каб адляцелі тыя звышнатуральныя істоты, якія яго мучаюць. Асноўную ролю ў лячэбнай магіі беларусаў адыгрывалі замовы. Іх было вельмі шмат - супраць кожнай хваробы існавала некалькі замоў. Казаліся яны звычайна на ваду, якую потым давалі выпіць хвораму. Любоўную магію ў асноўным практыкавала моладзь. Лічылася, што калі з'есці той хлеб, які зліпся ў печцы з другім боханам, дак хутка ўступіш у шлюб. Калі дзяўчына хутка сядзе на тое месца, дзе сядзела маладая, дык сама неўзабаве пойдзе замуж. Калі жанчына ішла да шлюбу і не хацела, каб у яе былі дзеці, дык клала за пазуху зачынены замок. Лічылася па аналогіі, што калі замок зачынены - яна таксама зачыненая, і не будзе дзяцей. Засцерагальная магія ў асноўным ужывалася супраць ведзьмаў і ведзьмакоў. Лічылася, што яны адбіраюць малако ў кароў і сала ў свіней, насылаюць хваробы, робяць іншыя шкоды. Каб засцерагчыся ад усяго гэтага, ставілі ў хлеў асінавае дрэўца, пасвечаную ў царкве свечку, вешалі перад уваходам забітую сароку, абсыпалі скаціну пасвеченым макам. Ужываліся таксама шматлікія замовы супраць варожых сіл. Татэмізм на Беларусі не быў распаўсюджаны. Рэшткі яго захаваліся ва ўяўленнях аб ваўкалаках - людзях, якія ператвараліся ў розных жывёл, пераважна ў ваўкоў.
2. Звышнатуральныя істоты беларускага язычніцтва
Усё наваколле для беларусаў было заселена шматлікімі звышнатуральнымі істотамі. Умоўна іх можна падзяліць на дзве групы: ніжэйшыя звышнатуральныя істоты,альбо дэманы, і багі.
Паняцце "дэман" паходзіць ад грэчаскага "daimon" і служыць для абазначэння істоты, увасабляючай звышнатуральную сілу, якая нечакана дзейнічае. У язычніцтве яно не мае такой адмоўнай афарбоўкі, якая характерна для хрысціянства, дзе пад дэманамі разумеюцца духі зла. У беларускай міфалоггі дэманы - гэта ўвасабленне якасцяў таго ці іншага месца альбо з'явы. Усе яны дахрысціянскага паходжання, але вельмі часта ў народным уяўленні іх узнікненне звязвалася з сюжэтам Старога Запавету аб анёлах, якія здрадзілі Богу. Адзін старэйшы анёл так узганарыўся, што вырашыў сесці побач з богам. Аднак Бог яго піхнуў, і ён паляцеў дагары нагамі на зямлю, а разам з ім - усе астатнія здрадзіўшыя Богу анёлы. Пакуль яны ляцелі - ператварыліся ў нячысцікаў. У залежнасці ад таго, у якое месца яны упалі, склаліся іх характары. У беларускай міфалогіі ёсць добрыя і злыя нячысцікі. Як правіла, чым больш небяспечным было тое ці іншае месца альбо з'ява, тым больш небяспечным лічыўся нячысцік, які іх увасабляў.
У хаце, згодна з уяўленямі нашых продкаў, жыў Хатнік (Дамавік, Дамавы гаспадар). Па паходжанню гэта нячысцік, але ад доўгага жыцця побач з людзьмі ён страціў свае дрэнныя рысы. Жыве Хатнік у печы ці пад печчу, таму яго часта называлі Падпечнікам. Устае ен рана і палохае пеўня, штурхаючы яго. Той з перапугу крычыць і лопае крыллем, чым будзіць гаспадароў на працу. Хатнік любіць, калі ў сям'і жывуць дружна, тады ён дапамагае ў гаспадарцы. Калі ж у доме ідуць сваркі, Хатнік злуецпа і робіць розныя шкоды: б'е посуд, хавае рэчы і г.д. Ноччу можа навальвацца зачыншчыку сямейных нязгод на грудзі і душыць яго. Хатнік звычайна мае выгляд старэнькага дзеда з сівой барадой і доўгімі валасамі. Апрануты ён у белую кашулю, падвязаную лыкам. Лічылася, што Хатнік тварам падобны на гаспадара той хаты, дзе ён жыве.
Хлеўнік - гэта нячысцік, які, згодна з павер'ямі, жыве ў хляве. Некаторыя даследчыкі лічаць яго мадыфікацыяй Хатніка, але ад апошняга Хлёўнік адрозніваецца сваей шкоднасцю. Ён псуе скаціну: па начах ездзіць на конях і каровах, ад чаго яны слабеюць, худзеюць і могуць памерці. Існавала некалькі спосабаў, каб пазбавіцца ад Хлеўніка. Найбольш просты - паставіць у хлеў казла альбо казу. Хлеўнік не любіць гэтых жывёл і адразу сыходзіць. Самым лепшым сродкам для выгнання Хлеўніка лічыліся замовы. Думалі, што Хлеўнік нябачны. Толькі зрэдку ён узнікае ў выглядзе скручанага, зморшчанага, худога чалавека: нібы шкілет хлопчыка памясцілі у скуру дарослага.
Злыдні - нячысцікі, якія лічыліся ўвасабленнем няшчасцяў сялянскай гаспадаркі. Дзе пасяляліся злыдні, туды прыходзіла беднасць. Уяўляліся яны альбо ў выглядзе нябачных старцаў, альбо чалавекападобных малых, гарбатых, скручаных стварэнняў у вялікіх ботах і шапках. Звычайна злыдні жывуць пад печчу, адтуль робяць нападзенне на гаспадарку і ўтвараюць розныя шкоды: крадуць яйкі ў курэй, псуюць цеста, падліваюць ваду ў малако. Яны не даюць чалавеку выбрацца з беднасці, але таксама, калі нехта вельмі хоча разбагацець і працуе праз меру, гэта можа наклікаць на гаспадарку злыдняў.
Вадзянік - нячысцік, які, згодна з павер'ямі, жыве ў вадзе. Плавае ён надзвычай хутка, альбо на вялікім соме, альбо пры дапамозе перапонак паміж пальцамі ног. Час ад часу Вадзянік вылазіць на бераг, але знаходзіцца там можа толькі некалькі хвілін, каб не засохнуць. Калі апошняе раптам здарыцца - набывае выгляд карча, пакрытага цінай і водарасцямі. Калі нехта закіне такі корч назад у ваду - Вадзянік ажывае і аддзяквае свайму выратавальніку: заганяе яму рыбу ў сеткі, не дае патапіцца. Апісваецца Вадзянік як глыбокі стары, гарбаты, невысокага росту, усё цела яго пакрыта водарасцямі. Твар у Вадзяніка расплывісты, надзвычай невыразны, цела непрапарцыянальнае. Нягледзячы на тое, што ён увесь час знаходзіцца ў вадзе, Вадзянік - надзвычай брудная, смярдзючая і агідная істота.
Русалкі - як правіла, шкодныя істоты, у якіх, па павер'ях, ператвараюцца жанчыны-тапельніцы, а таксама дзеці жаночага полу, якія памерлі нехрышчонымі. Уяўляюцца ў выглядзе голых дзяўчат з распушчанымі зялёнымі валасамі. Маюць пяшчотныя блакітныя вочы. У халодную пару года русалкі жывуць у вадзе, але ў Русальны тыдзень (першы пасля Сёмухі) выходзяць на бераг і пасяляюцца на галінах дрэў. Так яны жывуць да восені. Лічыцца, што русалкі прывабліваюць да сябе людзей, асабліва маладых мужчын, а потым абступаюць іх, казычуць і з песнямі ды рогатам цягнуць у ваду. Каб выратавацца ад русалак, трэба хаця б адну з іх укалоць іголкай - тады ўсе яны з віскам кідаюцца ў ваду. Баяцца яны таксама цыбулі, часныку, палыну. Аднак лепш за ўсё пазбягаць у Русальны тыдзень мясцін каля вады.
Лесавік - нячысцік, які жыве ў лесе, гаспадар лесу і звяроў. Уяўляўся ў выглядзе магутнага мужчыны, ростам з самыя вялікія дрэвы. Калі Лесавік сустракаў чалавека, імкнуўся яго альбо забіць, альбо доўга кружыў па лесе, а потым злосна рагатаў. Лічылася, што Лесавіка можна падмануць, калі пры ўваходзе у лес няправільна назваць кірунак свайго шляху альбо апрануць навыварат аддзенне, абуць левы лапаць на правую нагу, а правы - на левую, павярнуць шапку брылём назад, прачытаць тры разы нядзельную малітву.
Балотнік, Багнік, Аржавень - нячысцікі, якія, згодна з павер'ямі, жывуць, адпаведна, ў балоце, багне, аржавенні. Уяўляюцца ў выглядзе агідных чалавекападобных істот. Балотнік - страшэнны таўстун, зусім без вачэй, увесь у тоўстым слоі гразі, да якой прыліп розны бруд, расліны і вадзяныя насякомыя. Багнік па выглядзе нагадвае Балотніка, але яшчэ больш брудны. Аржавень - брудна-руды, з надзвычайна тоўстым жыватом і тонкімі, як сцябліны хвашча, нагамі. Гэтыя нячысцікі вельмі шкодныя для чалавека і хатняй жывёлы. Звычайна прывабліваюць іх прыгожымі вобразамі і гукамі, а калі ахвяра завязне ў багне, заблытаецца ў карчах ды лазняку, хапаюць яе за ногі і паволі цягнуць да сябе.
Ваўкалак - чалавек, які, згодна з павер'ямі, ператварыўся сам альбо быў ператвораны кім-небудзь у нейкую жывёлу, часцей у ваўка. Лічылася, што ў ваўкалакаў не ўся скура пакрыта поўсцю, а толькі месцамі, так, што дзе-небудзь відаць чалавечае цела. Падзяляюцца яны на ваўкалакаў-чараўнікоў і зачараваных ваўкалакаў, няшчасных ахвяр чагосьці чараўніцтва. Першыя, ператварыўшыся ў ваўкоў, засвойваюць усе ўласцівасці звяроў-драпежнікаў, нападаюць не столькі на жывёлу, колькі на людзей, аднак не ядуць іх, а толькі высмоктваюць мозг, думаючы тым амаладзіць сябе. Зачараваныя ваўкалакі зусім іншыя. Лічылася, што яны ручныя, выюць вельмі жаласліва ў бок сваіх весак, бо не страцілі чалавечых пачуццяў і свядомасці. Ніколі не нападаюць на чалавека і хатнюю жывелу.
Вупыры - істоты, якія, згодна з павер'ямі, смокчуць кроў чалавека і жывёл. Лічылася, што ў іх ператвараюцца пасля смерці людзі, якія пры жыцці зналіся з нячыстай сілай. Па начах яны прыходзяць да сваіх былых ворагаў, а часам - родзічаў і сяброў, прыпадаюць губамі да іх грудзей і высмоктваюць кроў. Рысы твару ў вупыра тыя ж, што і пры жыцці, але губы ад смактання крыві распухаюць, а язык робіцца вострым, каб прабіваць скуру. Найбольш радыкальны спосаб пазбавіцца ад вупыра - гэта раскапаць ягоную магілу, адсекчы галаву і пакласці яе паміж ног, а цела прыбіць да зямлі асінавым колам.
Ліхаманка альбо Трасца лічылася ўвасабленнем хваробы. Яна мае ад сямі да дзевяноста дзевяці постацяў, якія падзяляюцца на асеннія і вясеннія. Першых уяўлялі ў выглядзе маладых прыгожых дзяўчат, другіх - агідных старых баб. Зімой Ліхаманка жыве пад зямлей, выходзіць увесну на паверхню і бадзяецца, пакуль не трапіць на чалавека, які спіць на вясеннім сонейку. Ліхаманка можа папярэдзіць аб пагрозе хваробы: калі ж чалавек не паслухаецца, яна альбо плюне на яго, апьбо пацалуе, і такім чынам пасяляецца ў арганізме. Ліхаманка таксама можа трапіць у чалавека праз рот у выглядзе парушынкі альбо мухі.
Чорт лічыўся цалкам варожай чалавеку звышнатуральнай істотай. Вобраз чорта дахрысціянскага паходжання, але хрысціянства аказала рашучае ўздзеянне на ўяўленні аб ягоным вобліку, Лічыцца, што чорт здольны ператварацца ў розных жывел (кошку, сабаку, свінню, казла) альбо людзей (вандроўніка, дзіця, каваля, млынара), але ўласны ягоны выгляд наступны: гэта антрапаморфная істота, пакрытая чорнай поўсцю, на галаве два рогі, ззаду хвост, на нагах і руках вострыя кіпцюры, у чарцей мужчынскага полу ёсць рэдкая барада, як у казла. Чэрці могуць жыць сем'ямі, па іншых павер'ях - спакушаюць жанчын, ад чаго нараджаюцца вупыры.
Чорт робіць людзям розную шкоду: уводзіць у падман, насылае дрэннае надвор'е, хваробу. Асабліва небяспечны ён у "нячыстых" месцах (ля балота, на перакрыжаванні дарог, у млынах) і ў вызначаны час сутак (ад поўначы да першых пеўняў, радзей - апоўдні) альбо года (на Каляды і Купалле). У гэтыя перыяды магчымы зносіны з нячыстай сілай, таму чараўнікі заклікалі чарцей у замовах.
Люцыпар альбо Анчыпар - згодна з павер'ямі, кіраўнік чарцей, увасабленне ўсяго зла. Крыніцай народных уяўленняў аб Люцыпары паслужыў хрысцянскі Люцыфер, але яму былі нададзены натуралістычныя рысы. Уяўляўся Люцыпар у выглядзе гіганскага чорта з надзвычайна злым тварам. Важыць ён столькі ж, колькі ўсе астатнія нячысцікі разам узятыя. Мае бачныя адзнакі сваёй годнасці: жалезную карону, якая прыбіта да чэрапа цвікамі, вілы ў магутнай лапе. Пры кожным выдыху Люцыпар выпускае з ноздраў доўгія пукі вогненных промняў, якія ўсё папяць на далёкай адлегласці.
Да другой групы звышнатурадьных істот беларускага язычніцтва належаць багі. Само слова "бог" агульнае для ўсіх славянскіх моў і азначае "шчасце'', ''багацце". Адсюль, напрыклад, "баг-аты" (даслоўна "той, хто мае бога, гэта значыць - шчасце, удачу"), "у-богі" ("у" - прэфікс, які азначае страту чагосьці), "з-божжа" ("са шчасцем, удачай"). Такім чынам, згодна з этымалогіяй, бог - гэта той, хто дае чалавеку ўдачу, клапоціцца аб ім.
У адрозненне ад большасці вышэйпералічаных ніжэйшых звышнатуральных істот, знаходжанне і ўлада якіх абмежаваны вызначаным месцам, улада багоў не мае прасторавай лакалізацыі, яны могуць дзейнічаць паўсюль.
Мы разгледзім толькі некаторых язычніцкіх багоў, культ якіх быў найбольш распаўсюджаны на Беларусі.
Пярун - бог грому і маланкі, даравальнік дажджу, апякун княжацкай дружыны. Уяўляўся ў вызглядзе высачэннага волата з доўгай барадой, чорнымі валасамі, лукам (вясёлкай) і стрэламі (маланкамі). Маланкамі ён страляе ў чарцей, якія бягуць ад яго на зямлю і звычайна хаваюцца пад дрэвамі, але і там іх дастаюць стрэлы Перуна. Лічылася, што ў час навальніцы не трэба хавацца пад дрэва, а трэба маліцца і хрысціцца, каб атагнаць ад сябе чорта і не быць разам з ім забітым маланкаю. Таксама ўяўлялі, што Пярун трымае ў руках два вялікія жоравы, трэ іх і б'е адзін аб адзін - адсюль гром і маланкі. Асколкі ад жораваў, якія ўпалі на зямлю - гэта "перуновыя стрэлы". Так сяляне называлі рэшткі старажытных крэмневых прылад працы, якія знаходзілі на палях.
Велес - бог дабрабыту, апякун хатняй жывёлы і паэтычнай творчасці, ахоўнік багацця. Імя Велеса звязвалася з золатам, Перуна - са зброяй. У Кіеве ў часы князя Уладзіміра Пярун, бог княжацкай дружыны, стаяў на ўзгорку, Велес, апякун простага люду - на Падоллі. Уяўляўся Велес у выглядзе магутнага велікана з доўгімі валасамі і барадой. Лічылася, што ён надзяляе людзей талентамі, добрым слыхам і голасам, вялікім ростам. Па народных павер'ях, Велес навучыў людзей жывёлагадоўлі. Яго таксама лічылі апекуном вешчуноў і народных спевакоў. У "Слове пра паход Ігаравы" вешчы Баян названы "Велесавым унукам''.
Ярыла - бог сонца, вясенняй урадлівасці, пачуццёвага кахання, апякун земляробства. Уяўляўся ў выглядзе прыгожага маладога хлопца, які ў белым адзенні, з вянком на галаве і каласамі ў руках вясновым досвіткам ездзіць па палях на белым кані і апладняе ніву. Ярыла лічыўся богам усякай урадлівасці, у тым ліку і жаночай, таму маладзіца, якая жадала мець дзіця, імкнулася пабачыць Ярылу.
У гонар Ярылы існавала свята - Ярылаў дзень (зараз гэта свята святога Ягорыя (Юрыя), які ў хрысціянстве замяніў Ярылу). Лічылася, што ў гэты дэень (6 мая) Ярыла адчыняе вароты неба і на белым кані выязджае на зямлю. 3 яго з'яўленнем пачынаецца сапраўдная вясна. У гэты дзень упершыню выпускалі скаціну ў поле. Свята Ярылы суправадкалася карагодамі, песнямі, вячэрай. Самая прыгожая дзяўчына з вёскі прадстаўляла Ярылу. Яе саджалі на белага каня і вадзілі па палях. Пры гэтым спявалі песні ў гонар Ярылы, якія павінны былі забяспечыць добры ўраджай і нараджэнне здаровых дзяцей.
Жыжаль (Жыжа, Жыж) - бог агню. Жыве пад зямлей, ходзіць там, выпускаючы з сябе полымя. У спакойным стане Жыжаль ідзе паціху, і ад ягонага полымя саграваецца зямля. Калі ж раззлуецца - перасоўваецца хутка, і полымя вырываецца на паверхню, выклікаючы пажары. Воблік Жыжаля неантрапаморфны, уяўляўся ён у выглядзе агню.
У беларускім язычніцтве ёсць таксама багі, дзеянні якіх звязаны з канкрэтнай парой года.
Зюзя - бог зімы і холаду. Ягонае імя паходзіць ад дзеяслова "зюзець" - "мерзнуць, калець ад марозу". Уяўляўся ён у выглядзе невысокага, тоўстага, лысага дзеда з доўгай белай берадой, які ў расхрыстаным белым кажусе з непакрытай галавой і босы ходзіць па снезе і лютай сцюжай наганяе страх на ўсё жывое. Лічылася, што калі ад маразоў трашчаць дрэвы і бярвенні ў хаце, дык гэта Зюзя б'е па іх даўбнёй. Каб паменшыліся маразы, трэба было пералічыць імёны ўсіх лысых дзядоў у вёсцы.
Ляля (Лёля, Лада) - багіня вясны, кахання, дзявочага хараства. Уяўлялася ў выглядзе маладой прыгожай дзяўчыны, якая ранняй вясной ходзіць па праталінах і абуджае зямлю ад зімовага сну. Дзе яна ступіць, там зелянее трава, распускаюцца кветкі. У гонар Лялі існавала дзявочае свята -Ляльнік (5 мая), якое з'яўлялася закліканнем вясны. Дзяўчаты збіраліся на лузе альбо агародзе, выбіралі паміж сабой "Лялю", апраналі яе ў белую сарочку, упрыгожвалі зеленню, садзілі на ўзвышша і вадзілі вакол яе карагоды, спяваючы песні, у якіх славілі Лялю.
Цёця - багіня лета, а таксама звязаных з ім урадлівасці і дабрабыту. Уяўлялася ў выглядзе прыгожай мажнай жанчыны з жытнім вянком на галаве. У руках Цёця трымала хлеб, садавіну і гародніну, якімі яна адорвала кожнага, хто ей сустрэнецца. Цёця лічылася сімвалам дабрабыту і шчодрасці. У галодную пару казалі: "Голад не Цёця, падапрэ - лыка з'ясі''.
Жыцень - бажаство восені, апякун асенніх палявых работ. Уяўляўся.ў выглядзе нізкага хударлявага старога з незадаволеным тварам, ускудлачанымі валасамі і трыма вачамі (трэцяе на патыліцы). Лічылася, што Жыцень садзейнічае росту і паспяванню збожжа і гародніны, а таксама назірае, ці добра вядзецца гаспадарка. Калі знойдзе на полі шмат каласоў, пакінутых жнеямі, збірае іх, звязвае ў снапы і пераносіць на поле таго гаспадара, у якога ўбрана чыста. У выніку на наступны год у нядбайнага гаспадара будзе меншы, а у стараннага - большы ўраджай. Часам Жьщень у выглядзе жабрака з торбай ходзіць па дарогах і пагражее пальцам кожнаму сустрэчнаму. Гэта з'яўлялася знакам будучага вялікага няўраджаю. Ёсць прьмаўка: "Жыцень з торбай - голад на двор" .
3. Беларускія язычніцкія святы
Беларускія язычніцкія святы з'яўляліся арганічнай часткай сялянскага жыцця. Іх характар звязаны са сваеасаблівым успрыманнем часу, якое вельмі істотна адрозніваецца ад нашага. Мы ўяўляем час у выглядзе лініі, для нас ён цячэ ад мінулага праз сучаснасць да будучага. Для беларускага ж селяніна рух часу быў кругападобным і супадаў з гадавым земляробчым цыклам: перыядамі сяўбы, жніва, падрыхтоўкі да палявых работ. Пачатак кожнага перыяду года азначаў для селяніна неабходнасць пераходу да новага віду дзейнасці. Звычайна адзін гадавы перыяд ад другога аддзяляўся святамі. Яны мелі для нашых продкаў магічны сэнс. Лічылася, што гэта пераломныя дні, у якія парушаецца звычайны парадак рэчаў і вызначаецца характар будучага перыяду. У святы былі забаронены адны віды дзейнасці і прадпісаны іншыя - каб забяспечыць добры час. На святы гадалі і выконвалі розныя магічныя абрады.
Каляды - свята ў гонар пачатку новага года. Звязвалася яно з перыядам зімняга сонцазвароту, калі дзень пачынае паступова павялічвацца. Адзначапіся Каляды з б па 19 студзеня і складваліся з трох асобных свят: "Галоднай'' (6-7 студзеня), "Шчодрай" (13-14 студзеня) і "Вадзяной" (18-19 студзеня) куцці. Куццей называлася рытуальная каша з тоўчаных ячменных круп альбо пшаніцы. Яна варылася да кожнага з гэтых свят і ставілася на покуці (адсюль яе назва).
Каляды ва ўяўленнях беларусаў - гэта перапомны перыяд у часе, калі пачынаецца новы земляробчы цыкл, "новы час", і можна пры дапамозе магіі паўплываць на ягоны характар, а таксама даведацца аб будучым. Увесь перыяд калядных свят у беларусаў быў насычаны рознымі абрадамі, прызначанымі ў асноўным забяспечыць добры ўраджай і матэрыяльны дабрабыт наогул. Так, на першую,"галодную" альбо "посную", куццю імкнуліся не хадзіць у госці, каб жывела не разбягалася і не прападала. На другую, "шчодрую'', куццю ставілі на стол як мага больш страў, бо лічылася, што чым больш багатым будзе святочны стол, тым багацейшым будзе ў надыходзячым годзе жыццё. Найбольш вядомым земляробчым абрадам на Каляды з'яўляецца шчадраванне. Маладыя хлопцы і дзяўчаты хадзілі па хатах, славілі гаспадара з гаспадыняй і спявалі песні, а таксама выконвалі абрады, прызначаныя забяспечыць дабрабыт у хаце і добры ўраджай. За гэта гаспадары іх адорвалі.
Вельмі распаўсюджанымі на Каляды былі гаданні. Гадалі аб будучым ураджаі, а дзяўчаты гадалі аб нарачоным.
Вялікдзень - язычніцкае свята ў гонар абуджэння прыроды і надыходу "вялікіх дзён'' веснавых палявых работ. Пасля прыняцця хрысціянства стала супадаць па часе з Пасхай. Адзначаецца (у залежнасці ад месячнага календара) у адну з нядзель у перыяд з 4 красавіка па 8 мая.
У гэтым свяце пераплецены хрысціянскія і язычніцкія абрады. Ішлі ў царкву на Усяночную, але пасдя яе кожны гаспадар імкнуўся як мага хутчэй прыбегчы дадому - хто будзе першым, той раней за ўсіх скончыць сяўбу, і ў таго будуць самыя хуткія коні. Рытуальнай ежы - пасцы і чырвоным яйкам - прыпісваліся магічныя якасці. Скарынкі ад пасхі сушылі, таўклі і клалі ў гарэлку - лічылася, што гэта засцерагае ад ведзьмакоў. Чырвоныя яйкі качалі па зямлі, каб надаць ёй жыватворчую сілу і забяспечыць добры ўраджай. Шкарлупкі ад яек затыкалі ў шчыліны як сродак супраць тараканаў. Маці гладзіла велікодным яйкам па тварах сваіх двяцей, каб яны былі румянымі і чырванашчокімі. На другі і трэці дзень пасля Вялікадня па хатах хадзілі валачобнікі, якія славілі гаспадароў і спявалі песні, прызначаныя забяспечыць дабрабыт і добры ўраджай. У адказ гаспадары дзякавалі валачобнікам і давалі ім дарунак - валачобнае (булкі, сыр, фарбаваныя яйкі, каўбасы).
Купалле - свята ў гонар сонца і росквіту ўсіх жыццёвых сіл прыроды. Прымеркавана да летняга сонцастаяння і адзначаецца ў ноч з 6 на 7 ліпеня. Лічылася, што на Купалле зямля надае раслінам асаблівую жыватворную сілу. Таму з ранку 6 ліпеня жанчыны і дзяўчаты збіралі зёлкі. Частку з іх пакідалі у хаце на лекі, а некаторыя ўтыкалі ў сцены будынкаў для засцярогі ад злых сіл. Верылі , што дрэвы ў купальскую ноч могуць размаўляць паміж сабой і пераходзіць з месца на месца. На Купалле шукалі знакамітую папараць-кветку.
Шанаванне агню было звязана з купальскім вогнішчам, якое звычайна разводзілаея на беразе возера альбо ракі. Яно надзялялася ачышчальнай і жыватворчай сілай. Праз яго скакалі, каб засцерагчыся ад хвароб. Лічылася, што калі хлопец з дзяўчынай ,узяўшыся за рукі ,пераскочаць праз купальскае вогнішча, дык абавязкова пажэняцца.
У купальскую ноч дзяўчаты гадалі на вянках, каб да ведацца аб будучым замужжы. Раніцай 7 ліпеня моладзь купалася. Гэтаму надаваўся ачышчальны сэнс.
Купалле лічылася часам разгулу змрочных сіл: у гэтую ноч ведзьмы і ведзьмары імкнуцца зрабіць людзям розную шкоду. Па гэтай прычыне на Купалле звярталіся да засцерагальнай магіі: кідалі ў жыта галавешкі з агнём як сродак супраць нячыстай. сілы, утыкалі ў будынкі купальскія зёлкі, праганялі праз купальскае вогнішча статак.
Дзяды - свята, звязанае з ушанаваннем памёрлых продкаў. На працягу года Дзяды святкаваліся некалькі разоў: перад масленым тыднем, пасля Пасхі (Радаўніца), перад Троіцай (траецкія Дзяды), перад святам Пятра і Пеўла (пятроўскія Дзяды) і восенню другога лістапада (вялікія Дзяды, Асяніны). Зараз на Беларусі ў асноўным святкуюць толькі Радаўніцу, але раней найбольшае значэнне надавалася вялікім Дзядам.
У гэты дзень, другога лістапада, з ранку прыбіралася хата, гатаваліся ежа і пітво. Увечары каля святочнага стала збіралася ўся сям'я. Гаспадар пасля малітвы пайменна звяртаўся да ўсіх памёрлых продкаў, запрашаючы іх на вячэру. Абавязковай ежай была куцця. Для дзядоў ставілася асобная міска, куды клалася патрохі ад кожнай са страў. У час вячэры імкнуліся гаварыць толькі аб дзядах, іх добрых учынках і парадах. Пасля вячэры ўсе разам уставалі і развітваліся з дзядамі. Ежу, якая знаходзілася ў "дзядоўскай місцы" звычайна зранку аддавалі жабракам, бо лічылася, што так яна трапіць да памёрлых продкау.
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Баршчэўскі Л. "Літаратура ад старажытнасці да пачатку эпохі рамантызму" / Л.Баршчэўскі, Мінск "Сэр-Віт" 2003
2. Религиоведение: Хрестоматия: Учеб. пособ. / Автор-сост. П.И. Костюкович. - Мн.: Новое знание, 2000. - 480с.
3. Адзіночанка В.А., Рэлігіязнауства: вучэбны дапаможнік для ВНУ / В.А.Адзіночанка. - Минск : Універсітэцкае, 2001. - 240 с.
4. Лозка А."Беларускі народны каляндар" / А.Лозка Мінск "Полымя" 1993
5. Ляўкоў Э., "Маўклівыя сведкі мінуўшчыны" / Э.Ляўкоў, Мінск "Навука і тэхніка" 1992